04. Η κεντρική τράπεζα και η λειτουργία της, Μέρος Β’- Η άσκηση νομισματικής πολιτικής

Η νομισματική πολιτική είναι τα μέτρα που λαμβάνονται με το χειρισμό της προσφοράς του χρήματος σε μια οικονομία προκειμένου να επηρεαστεί η οικονομική δραστηριότητα και να επιτευχθούν συγκεκριμένοι οικονομικοί στόχοι. Η νομισματική πολιτική σε έναν οικονομικό χώρο ασκείται από την κεντρική τράπεζα.

Η κεντρική τράπεζα ασκεί τη νομισματική πολιτική με τρεις κυρίως τρόπους. Με πρακτικές ανοιχτής αγοράς, με τον ορισμό υποχρεωτικού ποσοστού αποθεματικού από τις εμπορικές τράπεζες και τον προσδιορισμό του επιτοκίου δανεισμού σε μια οικονομία.

Ο πρώτος τρόπος είναι οι πρακτικές ανοικτής αγοράς. Με τις πρακτικές ανοικτής αγοράς η κεντρική τράπεζα  επηρεάζει το απόθεμα χρήματος μιας οικονομίας με άμεσο τρόπο αγοράζοντας ή πουλώντας ομόλογα ή άλλα χρεόγραφα. Κάθε φορά που η κεντρική τράπεζα αγοράζει ομόλογα αυξάνει το απόθεμα χρήματος της οικονομίας. Αντίθετα όταν πουλάει ομόλογα μειώνει το επίπεδο χρήματος της οικονομίας. Για παράδειγμα η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) αγόρασε ελληνικά ομόλογα από τη δευτερογενή αγορά, ονομαστικής αξίας 62 δις ευρώ το 2010 κι το 2011. Επιπρόσθετα στα πλαίσια των πρακτικών ανοικτής αγοράς η ΕΚΤ χορηγεί δάνεια σε εμπορικές τράπεζες, δεχόμενη ως εγγύηση ομόλογα.

Ο δεύτερος τρόπος είναι ο ορισμός υποχρεωτικού ποσοστού αποθεματικού από τις εμπορικές τράπεζες. Το υποχρεωτικό αποθεματικό είναι το ποσοστό των καταθέσεων που οι εμπορικές τράπεζες είναι υποχρεωμένες να κρατούν σαν αποθεματικό στο πλαίσιο της λειτουργίας του συστήματος κλασματικών αποθεμάτων. Αυξάνοντας το υποχρεωτικό αποθεματικό μειώνεται το ποσοστό των καταθέσεων που οι τράπεζες μπορούν να διοχετεύσουν σε δάνεια, μειώνοντας έτσι την ποσότητα χρήματος που μπορεί να δημιουργηθεί από αυτές. Αντίθετα μειώνοντας το υποχρεωτικό ποσοστό αποθεματικού αυξάνεται η δυνατότητα των εμπορικών τραπεζών να χορηγούν δάνεια, άρα και να δημιουργούν χρήμα. Το υποχρεωτικό ποσοστό αποθεματικού στην Ευρωζώνη είναι 2%.

Ο τρίτος τρόπος είναι είναι και ο πιο προβεβλημένος. Ελέγχει τα επιτόκια σε έναν οικονομικό χώρο. Όλοι έχουμε ακούσει στο οικονομικό ρεπορτάζ για το EURIBOR και τη χρήση του σαν επιτόκιο βάσης. Πολλοί από μας έχουν λάβει δάνεια βασισμένα σε αυτό.

Αντίθετα με την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη η κεντρική τράπεζα δεν επιβάλει αυτό το επιτόκιο δανεισμού σε μια οικονομία, έχει όμως ένα μηχανισμό να το επηρεάσει σημαντικά για να πετύχει τους στόχους της. Ο μηχανισμός αυτός διαφέρει από χώρα σε χώρα, το βασικό του στοιχείο βασίζεται στο γεγονός ότι μια κεντρική τράπεζα μπορεί να εκτυπώσει όσο χρήμα θέλει. Ακολούθως δανείζει αυτό το χρήμα σε θεωρητικά απεριόριστες ποσότητες μέχρι να επιτύχει τους στόχους της. Δανείζει λοιπόν σε επιλεγμένες εμπορικές τράπεζες με ένα συγκεκριμένο επιτόκιο. Αν η κεντρική τράπεζα ορίσει το επιτόκιο στο 1% καμιά εμπορική τράπεζα δεν θα δανειστεί χρήματα από μια άλλη πηγή σε υψηλότερο επιτόκιο αφού θα προτιμήσει να προσφύγει στην κεντρική τράπεζα. Αναγκαστικά λοιπόν και οι υπόλοιποι δανειστές σε μια οικονομία θα προσαρμόσουν τα επιτόκιά τους κοντά στο επιτόκιο της κεντρικής τράπεζας.

Αυτό δε σημαίνει ότι όλα τα επιτόκια σε μια οικονομία θα ευθυγραμμιστούν με αυτό της κεντρικής τράπεζας. Το τελικό επιτόκιο με το οποίο επιβαρύνεται ο δανειζόμενος εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως ο κίνδυνος που ενέχει ένα δάνειο. Αυτός είναι και ο λόγος που ένα στεγαστικό δάνειο έχει μικρότερο επιτόκιο από ένα καταναλωτικό. Η τράπεζα θεωρεί ότι το στεγαστικό είναι λιγότερο επισφαλές, αφού πριν τη χορήγησή του διενεργεί προσημείωση στο ακίνητο του δανειζόμενου.

Τα στοιχεία που είναι πέρα από τη δυνατότητα επηρεασμού της κεντρικής τράπεζας είναι το πραγματικό ποσό δανείων που θα χορηγήσουν οι εμπορικές τράπεζες και οι καταθέσεις των πολιτών. Οι εμπορικές τράπεζες μπορεί να έχουν υποχρέωση να παρακρατούν σαν αποθεματικό το 20% των καταθέσεων, αλλά στην πραγματικότητα να παρακρατούν το 40%, μειώνοντας έτσι δραστικά το διαθέσιμο χρήμα στην οικονομία. Παράλληλα οι καταθέτες μπορούν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους από τις εμπορικές τράπεζες, κρατώντας τα χρήματα στο σπίτι τους για παράδειγμα. Έτσι δε στερούν από την οικονομία μόνο το ποσό της κατάθεσής τους, αλλά και όσα δάνεια θα προέκυπταν από αυτό στα πλαίσια της λειτουργίας του συστήματος των κλασματικών αποθεμάτων.

Παρ’ όλα αυτά είναι κατανοητό ότι η κεντρική τράπεζα έχει στα χέρια της πολύ ισχυρά εργαλεία για τον επηρεασμό της ποσότητας χρήματος στην οικονομία, άρα και της οικονομικής μεγέθυνσης ή συρρίκνωσης μιας οικονομίας.