Ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών στην εποχή του κορωναϊού

Η πανδημία την οποία περνάει αυτή την εποχή η υφήλιος μας φέρνει αντιμέτωπους με μια κατάσταση από οικονομικής απόψεως άνευ προηγουμένου. Το πρόβλημα που καλούνταν για χρόνια να διαχειριστούν οι κυβερνήσεις και οι οικονομολόγοι ήταν το πως θα επιτευχθεί η περιβόητη «ανάπτυξη» και σε δεύτερο βαθμό πως θα διανεμηθούν οι καρποί της στην κοινωνία. Ζητούμενο ήταν ανέκαθεν η αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας και όχι όπως συμβαίνει σήμερα το σταμάτημά της. Η σημερινή κατάσταση δε μπορεί καν να συγκριθεί από οικονομικής απόψεως ούτε με τις μεγάλες κρίσεις του παρελθόντος, είτε ήταν υγειονομικές είτε ήταν παγκόσμιοι πόλεμοι. Σε ανάλογες ή και πολύ χειρότερες υγειονομικές κρίσεις δεν είχαν επιβληθεί σχεδόν καθόλου μέτρα αναστολής της οικονομικής δραστηριότητας, ενώ κατά τη διάρκεια των παγκοσμίων πολέμων ζητούμενο ήταν η κατεύθυνση των παραγωγικών συντελεστών προς την παραγωγή αγαθών που συνδράμουν στην πολεμική προσπάθεια. Μετά το τέλος των παγκοσμίων πολέμων δε η μεγάλη μείωση του εργατικού δυναμικού και η ανάγκη ανοικοδόμησης εξασφάλιζαν ένα περιβάλλον ανάπτυξης και πλήρους απασχόλησης για δεκαετίες.

Στη σημερινή υγειονομική κρίση όμως τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Η συνηθισμένη οικονομική δραστηριότητα σταματάει χωρίς να ανακατευθύνονται σε άλλες δραστηριότητες οι παραγωγικοί συντελεστές. Με το πέρας της πανδημίας τιθέμαστε αντιμέτωποι με ένα περιβάλλον μειωμένης ζήτησης χωρίς την ανάγκη ανοικοδόμησης ή την έλλειψη εργατικού δυναμικού που ακολουθούν έναν πόλεμο. Ποια λοιπόν θα πρέπει να είναι η αντίδραση μιας κεντρικής τράπεζας απέναντι στην πανδημία;

Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να κάνουμε μια διάκριση. Δεν είναι όλες οι φάσεις της πανδημίας ίδιες και δε χρησιμοποιούνται σε κάθε φάση τα ίδια εργαλεία. Τα στάδια της πανδημίας είναι σε γενικές γραμμές τρία και παρουσιάζονται ακολούθως μαζί με τα κύρια χαρακτηριστικά τους:

Φάση 1^η: Το Lockdown

Κλείσιμο μαγαζιών – επιχειρήσεων

Υποχρέωση πολιτών να «μείνουν σπίτι»

Φάση 2^η: Επανέναρξη με επιφυλάξεις

Σταδιακό άνοιγμα μαγαζιών – επιχειρήσεων

Χαλάρωση μέτρων περιορισμού μετακινήσεων

Υψηλή αβεβαιότητα – πιθανότητα επιστροφής στη φάση 1.

Φάση 3^η: Ένας καινούριος κόσμος

Χρεοκοπίες – Δομική κατάρρευση κλάδων

Υψηλή ανεργία

Υψηλό δημόσιο και ιδιωτικό χρέος

Μόνιμη αλλαγή συμπεριφορών και προτιμήσεων

Ευκαιρίες ανάπτυξης εταιριών υψηλής τεχνολογίας

Ανανεωμένο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον

Στην 1η φάση, η οποία για την Ευρώπη διήρκησε από το Μάρτιο ως το Μάιο κλειστήκαμε στα σπίτια μας και σταματήσαμε σχεδόν κάθε οικονομική δραστηριότητα. Σε αυτό το στάδιο οι κεντρικές τράπεζες έπρεπε να επικεντρωθούν στην αποτροπή μιας νέας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Επιβεβλημένη ήταν η αγορά χρεογράφων, η διατήρηση της ρευστότητας στην αγορά, η αναχρηματοδότηση δανείων,  η στήριξη των τραπεζών, η συγκράτηση των επιτοκίων και η χρηματοδότηση των ελλειμάτων. Προς τιμήν τους αυτό ακριβώς έπραξαν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της ΕΚΤ και του προγράμματος αγοράς ομολόγων (PEPP). Μόνο για την αγορά ελληνικών χρεογράφων διατέθηκαν από την ΕΚΤ άνω των 4,5 δισεκατομμυρίων ευρώ.

Αυτό που μόνιμα προσάπτεται σε αυτού του τύπου τα προγράμματα είναι ότι η ποσοτική χαλάρωση ευνοεί συνήθως τους πλουσίους, μιας και είναι σχεδιασμένη για να διατηρήσει σε υψηλό επίπεδο τις τιμές των χρεογράφων και των ακινήτων, τη στιγμή που η πραγματική οικονομία δοκιμάζεται. Κάποιοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν σθεναρά την «ποσοτική χαλάρωση για τους πολίτες», η οποία περιλαμβάνει διανομή χρημάτων με διάφορους μηχανισμούς προς το σύνολο του πληθυσμού με στόχο τη στήριξη της πραγματικής οικονομίας. Αυτό μπορεί να ήταν ένα βάσιμο επιχείρημα για προηγούμενες χρηματοπιστωτικής κρίσεις, ήταν όμως λάθος για την πρώτη περίοδο της υγειονομικής κρίσης που περάσαμε. Γιατί να μοιράσεις χρήματα ενθαρρύνοντας την κατανάλωση, όταν το απαιτούμενο από τους πολίτες ήταν να μείνουν στο σπίτι τους μέχρι να περάσει η μπόρα;

Στη 2^η φάση βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή. Αρχίζουμε με επιφυλακτικότητα να βγαίνουμε από το καβούκι μας χωρίς να γνωρίζουμε πως θα πάνε τα πράγματα. Μπορεί να είναι το πρώτο βήμα προς την ανάκαμψη, μπορεί ένα δεύτερο κύμα της επιδημίας να μας γυρίσει σε κάτι παρόμοιο με τη φάση 1. Οι κεντρικές τράπεζες οφείλουν να συνεχίσουν τη χρηματοδότηση των ελλειμάτων, την αναχρηματοδότηση δανείων, την υποστήριξη των αγορών και των τραπεζών και να συντονιστούν για να αποφευχθούν κρίσεις στην αγορά συναλλάγματος. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αρχίσουν την εκποίηση των περιουσιακών στοιχείων που συσσώρευσαν στην πρώτη φάση. Η ΕΚΤ έκανε πάλι ότι χρειαζόταν αναβαθμίζοντας το πρόγραμμα PEPP.

Παρά το γεγονός ότι πολλοί περιορισμοί καταργούνται, κυρίως μπροστά στο φόβο της απόλυτης οικονομικής κατάρρευσης, δεν είναι ακόμα η ώρα για μέτρα τόνωσης της ζήτησης. Επιβεβλημένη αντίθετα είναι η στήριξη των επιχειρήσεων έτσι ώστε να μπορέσουν να αντέξουν στην καταιγίδα. Τέτοιο ήταν το ΤΕΠΙΧ ΙΙ το οποίο έτρεξε στην Ελλάδα. Δυστυχώς τα κεφάλαιά που διατέθηκαν για αυτό δεν μπόρεσαν να καλύψουν την αυξημένη ζήτηση και η ροή χρηματοδότησης αποδείχθηκε πάρα πολύ αργή με τα αποτελέσματα να φαίνονται ήδη στην αγορά.

Η 3η φάση θα ξεκινήσει πιθανόν με μια αποφασιστική υποχώρηση του υγειονομικού κινδύνου, είτε αυτό θα οφείλεται σε ένα εμβόλιο, μια θεραπεία, ή απλώς την ανοσοποίηση του πληθυσμού με τη φυσιολογική εξέλιξη της διασποράς του. Ο βασικός ρόλος των κεντρικών τραπεζών θα είναι η αποφυγή της στροφής προς τη λιτότητα. Οι κεντρικές τράπεζες οφείλουν να στηρίξουν τις κυβερνήσεις στην προσπάθεια αναστήλωσης της οικονομίας και της επιστροφής στην όποια ευημερία. Κλειδί είναι η συνέχιση της αναχρηματοδότησης δανείων και η διατήρηση των επιτοκίων σε χαμηλά επίπεδα.

Πάνω από όλα όμως θα πρέπει να στηριχθεί η ανάκαμψη της οικονομίας. Οι κεντρικές τράπεζες θα πρέπει να προετοιμαστούν για την αγορά ομολόγων τραπεζών επενδύσεων, τη χρηματοδότηση κυβερνητικών προγραμμάτων τύπου «New deal» ή ακόμη και τη συμμετοχή στο κεφάλαιο επιχειρήσεων. Αυτό βέβαια δεν επιτρέπεται με το σημερινό πλαίσιο λειτουργίας τους, το οποίο θα πρέπει μάλλον να αναθεωρηθεί.

Αυτή τη στιγμή διεξάγεται μια μάχη για την «ψυχή» της ΕΚΤ, η οποία έχει όπως έχουμε αναφέρει πολλές φορές στο παρελθόν μόνο στόχους πληθωρισμού. Ήδη τα προγράμματα στήριξής της αμφισβητούνται από Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας και οι υπόλοιπες χώρες έχουν δείξει διατεθειμένες να προχωρήσουν στη χρήση εργαλείων στήριξης χωρίς τη συμμετοχή της Γερμανίας … Αυτή τη φορά δε θα είναι μόνο οι χώρες του νότου που θα πληγούν, αλλά και αυτές του βορά και κανείς δε μπορεί να γνωρίζει αν θα έχουν τη δυνατότητα να στηρίξουν τις οικονομίες τους χωρίς τη στήριξη μιας κεντρικής τράπεζας. Ελπίζουμε αυτή η κρίση να αποτελέσει εφαλτήριο για την αναθεώρηση του βασικού στόχου της ΕΚΤ με την προσθήκη στόχου για το ποσοστό της ανεργίας. Ποιος ξέρει μπορεί στο μέλλον να δούμε και κάποιο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης για τους πολίτες, αυτό που οι αγγλοσάξονες οικονομολόγοι ονομάζουν helicopter money.